من برآنم که برویانم زخشکی آب را
با توجه به کاهش بارندگی، خشکسالی در قزوین وارد سومین سال پیاپی شد.
مطالعات نشان می‌دهد که در ۱۶ سال اخیر هیچ سال پربارشی در تاریخ هواشناسی کشور رخ نداده است. در بررسی شاخص‌های خشکسالی، میزان بارش از سال ۸۱ تاکنون منفی بوده و این روند در چند سال اخیر به شدیدترین حالت خود رسیده است و زنگ خطر خشکسالی و بحران کمبود آب را به صدا درآورده است.
به گفته بسیاری از کارشناسان؛ ایران در یک سال گذشته، یکی از کم سابقه‌ترین خشکسالی‌های فلات ایران را تجربه کرده است؛ تجربه‌ای که همراه با بیشترین میزان فرونشست زمین همراه بوده و در حال حاضر با بحرانی‌ترین روزهای کم آبی و شورآبی خود دست و پنجه نرم می‌کند.
در راستای بحران کم‌آبی در قزوین، لب‌های دشت قزوین نیز خشکیده و چهره‌اش زرد شده است. بلا در غفلت مسوولان استانی طغیان کرده و بیابانزایی و بی حاصلی دامن گیر آن شده است.
بررسی شدت خشکسالی و ارتباط بین خشکسالی‌های اقلیمی و هیدرولوژیک، برمبنای داده‌های بارش و آب‌های زیرزمینی دشت قزوین و بررسی ارتباط آب‌های زیرزمینی و خشکسالی‌های اقلیمی، نشان می‌دهد که تأثیر فعالیت‌های انسانی در کاهش آب‌های زیرزمینی این خطه بسیار چشمگیر بوده است.
- گذری به تاریخ دشت قزوین و آبی که در آن روان بود
دشت قزوین در روزگاری نه‌چندان دور در فلات مرکزی ایران، چون نگینی سبز می‌درخشید و قادر بود بیش از نیمی از محصولات باغی و کشاورزی ایران را تامین کند.
در تاریخ معاصر، قزوین را به واسطه دشت قزوین و باغستان‌های سنتی‌اش، شهری سبز می‌دانستند. سر سبزی و شادابی دشت قزوین همان بس که سهم قابل توجهی در تامین امنیت غذایی کشور داشت، اما بحران آبی که امروز در خصوصش به چه کنم چه کنم افتاده‌ایم؛ کار خودشان است؛ اسرائیلی‌ها را می‌گویم. سال ۱۳۴۵ بود که با هماهنگی محمدرضا شاه پهلوی پای اسرائیلی‌ها به «دشت قزوین» باز شد و برنامه ۱۰ ساله ای برای این دشت وسیع و سبز طرح ریزی شد. برنامه ای که در نهایت با هدف توسعه و آبادانی دشت قزوین، منجر به حفر ۴۶۰ حلقه چاه عمیق آب و برداشت بی رویه از آن شد. حالا امروز ۵۷ سال از حضور اسراییلی‌ها با وعده تامین بخش اعظم نیاز ایران به محصولات کشاورزی و باغی در دشت قزوین، می‌گذرد و دشت قزوین در پی نابخردی صاحبان قدرت، روز به روز افسرده تر از دیروز می‌شود و این دشت با چرای بی رویه دام‌ها و حفر چاه‌های عمیق به امان خود رها می‌شود تا اینکه، با سفر مقام معظم رهبری به قزوین و تاکید ایشان، اهمیت و احیای آن مجددا مطرح و به دغدغه فعالان محیط زیستی تبدیل می‌شود.
اما مدیران و مسوولان کنونی برای مقابله با بحران کم‌آبی در دشت قزوین چه کرده اند؟
پاسخ این سوال که می‌توان گفت مطالبه جمعی قزوینی‌هاست، بسیار کوتاه است. «صبر!»
دشت قزوین در سال‌های اخیر مجبور به تحمل است تا آب از سد طالقان به قزوین برسد و مرهمی بر عطشش باشد.
انتقال آب از سد طالقان به قزوین از سال ۱۳۹۵ در پی سفر حسن روحانی رئیس جمهور وقت کلید خورد تا به امروز درگیر کمبود اعتبار است و برای حیات دشت قزوین وقت کشی می‌کند.
بارش‌ها جوابگوی خشکسالی قزوین نیست
مدیرکل هواشناسی استان قزوین در تشریح وضعیت کنونی قزوین نسبت به بارندگی‌ها می‌گوید: تا به این لحظه بارش ها در استان قزوین وضعیت خوبی ندارد، به طوری که امسال ۱۲۶ میلیمتر بارش در قزوین ثبت شده که این رقم در مدت مشابه سال قبل ۲۰۹ میلیمتر بود.
یوسف شیخ الملوکی با بیان اینکه شاهد کاهش ۸۳ درصدی بارش در قزوین نسبت به میانگین بلند مدت هستیم، می‌گوید: از حیث وضعیت بارش در جایگاه بیست و هفتم کشور قرار داریم و این موضوع نشان دهنده وضعیت نامناسب استان در بارندگی هاست.
این مسوول بیان می‌کند: به نظر نمی رسد از حیث بارش ها در ادامه سال جاری با وضعیت بهتری روبرو باشیم.
وضعیت بارندگی در قزوین که مطلوب نیست از طرفی قزوین و دشت تشنه آن نیازمند راهکار است. در همین راستا به منظور جلوگیری از حفر چاه‌های غیر مجاز و تامین آب کشاورزان، طرح بازار آب با کمک، اهتمام و جدیت استاندار قزوین مطرح شده است که در ادامه به بررسی ابعاد مختلف آن می‌پردازیم.
ارتقای بهره‌وری آب، در گرو طرح بازار آب
آن طور که محمد مهدی اعلایی استاندار قزوین در گفت و گو با پیام شهر می‌گوید: طرح بازار آب، ارتقای بهره‌وری مصرف منابع آبی استان را به همراه دارد و تقریبا یک سال است که بررسی و راه‌اندازی این طرح با همت جهاددانشگاهی قزوین و شرکت آب‌منطقه‌ای در دست اقدام است.
وی ادامه می‌دهد: کم‌آبی بحرانی است که تمام استان‌های کشور و به تبع قزوین با آن دست و پنجه نرم می‌کند و مقابله با این چالش نیاز به کمک همگانی است؛ اصلاح الگوی کشت موضوع مهمی است که باید در برابر بی‌آبی و کم‌آبی به آن توجه شود.
اعلایی اظهار می‌کند: مدیریت منابع آب و توجه به آن، باید توسط همه دستگاه‌ها و مردم در دستور کار قرار گیرد و اگر هرکس در این حوزه وظایف خود را به درستی انجام دهد، می‌توان راهکار درستی برای مقابله با آن مطرح کرد.
وی بیان می‌کند: بسیاری از منابع آب استان در حوزه کشاورزی مصرف می‌شود و باید بررسی لازم صورت گیرد تا میزان صرفه اقتصادی به مقیاس مصرف آب ارزیابی شود، چراکه استان قزوین در حوزه کشاورزی حرف برای گفتن دارد و باید موضوعات این حوزه با حساسیت بیشتری دنبال شود.
اعلایی با بیان اینکه، استان قزوین به دلیل صنعتی بودن و وجود مراکز متعدد سکونتگاهی، ظرفیت خوبی در حوزه پساب دارد، می‌گوید: نیاز است که در این حوزه نیز توجه خاصی شود؛ نظارت بر چاه‌های غیرمجاز غیرکشاورزی هم از اهمیت بالایی برخوردار است و باید در این کمیته طرح ویژه‌ای برای شناسایی این چاه‌های غیرمجاز دنبال شود و گزارشی از وضعیت برخورد با این موضوع به مردم ارائه شود.
راه اندازی بازارآب در راستای مدیریت منابع آب زیرزمینی، زمینه احیای دشت قزوین، بهبود بهره‌وری در بخش کشاورزی و بهتر شدن شرایط اقتصادی کشاورزان طرح ریزی شده است.
مطالعات راه‌اندازی «بازار آب» در قزوین کافی نیست
حامد مازندرانی‌زاده، عضو هیات علمی دانشگاه امام خمینی (ره) نیز به عنوان یکی از فعالان و پژوهشگران حوزه آب در گفت و گو با پیام شهر می‌گوید: وضعیت حال حاضر کشاورزی در قزوین در شرایط «باخت باخت» است.
وی ادامه می‌دهد: دشت قزوین در شرایط اسفباری است که هم منابع آب و هم سفره‌های زیر زمینی به سرعت خالی می‌شود، اما در قبال پرداخت این هزینه سنگین و جبران‌ناپذیر، نه شغلی ایجاد می‌شود و نه در پی آن ثروتی تولید می‌شود.
عضو هیات علمی گروه مهندسی آب دانشگاه بین‌المللی امام‌خمینی (ره) بیان می‌کند: باید راهکاری ارائه شود که بتوان در برابر مصرف سالانه ۵ میلیارد متر مکعب آب، بهره‌وری را بالا برد و به تولید ثروت رسید.
وی با بیان اینکه راه‌اندازی بازار آب موضوعی قدیمی است و طرح امروز نیست و نوآوری در پی ندارد، اظهار می‌کند: ما باید از تمام فلسفه قدیمی بازار آب برای نجات آب در شرایط فعلی بهره‌برداری کنیم؛ تجربه بزرگ در این زمینه پیمان تجارت جهانی است که هر کسی در هر زمینهای «مزیت نسبی» دارد در آن حرفه مشغول کار شود و اینگونه هر کسی در دنیا جای خود را پیدا کرد و تولید ساعت به سوئیس و تولید خودرو به آلمان سپرده شد تا هر کشوری با توانمندی و مهارت خود ایجاد اشتغال و خلق پول کرده باشد؛ در مقیاس کوچک‌تر، استان قزوین هم باید مزیت کشاورزی و صنعت و حرفه خود را پیدا کند، تا تلاش و هزینه‌اش به تولید سرمایه و ثروت منجر شود.
این استاد دانشگاه در ادامه خاطرنشان می‌کند: تاکنون مطالعاتی که در زمینه راه‌اندازی باز آب در استان قزوین صورت گرفته چندان قابل توجه نیست.
وی ادامه می‌دهد: ضروری است به موازات انجام مراحل قانونی راه‌اندازی بازار آب، مطالعاتی پایاپای صورت گیرد که اثربخشی اجرای بازار را افزایش دهد؛ باید شاخص‌های بومی برای بازاری که در کشورهای مختلف دنیا انجام شده ایجاد کنیم، چون بازار آب بازاری پویاست و به مطالعات مستمر و به‌روزی نیاز دارد.
لزوم بازنگری در بازتخصیص آب در «بازار آب»
یک پژوهشگر اندیشکده بازار آب ایران هم در گفت وگو با پیام شهر بیان می‌کند: آنچه این‌روزها تحت عنوان کمبود آب مطرح می‌شود، این است که میزان توسعه شهری، صنعتی و اقتصادی بیش از میزان و ظرفیت آب موجود در استان است.
سروش طالبی ادامه می‌دهد: بازتخصیص آب، به بهانه توسعه، جامعه را دچار آسیب کرده است؛ کاهش میزان آب سفره‌های زیرزمینی و پایین رفتن تراز آبخوان، خشک شدن چاه‌ها و قنات‌های پایین دستی دشت و همچنین افزایش شوری آب ازجمله این آسیب‌ها است.
این پژوهشگر بیان می‌کند: بازتخصیص آب به سنت قدیمی، نیازمند تغییر است و معتقدیم راه‌اندازی بازار آب در مقابل هجمه‌ها و تقاضاهای جدید، می‌تواند به بازتخصیص سنتی شکلی نو و جدید دهد.
وی تصریح می‌کند: جنبه‌های اقتصادی بازار آب باید به صورت اساسی مورد ارزیابی قرار گیرد، چراکه بسیاری از مباحث اقتصادی این طرح تنها جنبه تئوریک دارد و در عمل موفق نخواهد بود.
این کارشناس حوزه آب می‌گوید: گفته می‌شود، بازار آب در صرفه‌جویی آب اثر دارد، در حالی که موضوعات متعددی باید مورد کنکاش قرار گیرد. به عنوان مثال؛ اگر در حوزه کشاورزی با ۱۰۰ لیتر آبیاری صورت گرفته، درصدی از این آب به سطح زمین نفوذ می‌کند و به آبخوان باز می‌گردد که ناخودآگاه یک صرفه‌جویی شکل گرفته است، بنابراین باید دید که بازار آب تاچه اندازه می‌تواند، در صرفه هرچه بیشتر آب اثر بگذارد.
وی ادامه می‌دهد: در راه اندازی بازار آب، این خطر وجود دارد که تحت عنوان صرفه‌جویی، آبی که به چرخه طبیعت باز می‌گردد، از بین برود؛ من معتقد نیستم که بازارهای مختلف بتواند مزایای خاصی به همراه داشته باشد، به خصوص بازارآب، زیرا تجربه کشورهای دیگر نشان داده که آسیب‌های آن بیش از مزایای و فواید آن است.
وی عنوان می‌کند: اندازه‌گیری آب بسیار پیچیده است و طبیعتاً راه‌اندازی بازار در هر موضوعی نیازمند اندازه‌گیری آن است؛ کنتورهای آب در صورت هوشمند بودن نهایتاً می‌توانند میزان آب آبخوان را اندازه‌گیری کنند، اما آنچه اهمیت‌بیشتری دارد، میزان آب خارج شده از چرخه طبیعت است.
این کارشناس می‌گوید: حرکت آب در روی سطح و زیر آب متفاوت است و این رفتارها ممکن است ارزیابی رفتار آب و آبخوان را متأثر کند. آب سنگین است و یکی از چالش‌های آن این است که نمی‌توان آب را به راحتی به سایر استان‌ها حمل کرد؛ از طرفی آب ارزش زیست محیطی بی‌شماری دارد. به عنوان مثال؛ تخلیه آبخوان شهر قزوین با سایر مناطق یا زمین کشاورزی متفاوت است.
وی عنوان می‌کند: بازار آب در هیچ نقطه دنیا در کاهش مصرف، کمک‌رسانی نکرده است. بازار آب به دنبال آن است که از اقتصادی شدن دفاع کند اما این موضوع در واقعیت فاصله‌های بسیاری از استانداردها دارد.
وی اظهار می‌کند: این باور غلط است که امروزه در ارزش آب کوتاهی رخ داده است و با بازار آب می‌توان به آب ارزش بخشید. حقوق آب موضوعی بسیار پیچیده است و موارد مختلفی بر روی آن تأثیرگذار است و تمام حقوق آب آن مواردی نیست که در پروانه آن ثبت شده است.
مزایای راه‌اندازی «بازار آب»
مدیر پروژه اجرایی بازار آب قزوین نیز در گفت و گو با پیام شهر می‌گوید: همه می‌دانیم که در حوزه آب دچار کمبودیم و در وزارت نیرو می‌گوییم مصارف با موجودی آب نمی‌خواند و بهره‌برداران زودتر از دیگران به این نتیجه رسیده‌اند که بزرگ ترین عامل محدود کننده تولید آب است.
محمد محجوب با بیان اینکه، بسیاری از افرادی که مصرف‌کننده اصلی آب محسوب می‌شوند در مدیریت آب مداخله‌ای ندارند، بیان می‌کند: یکی از مهم ترین مزایای بازار آب، تشویق صرفه‌جوها است.
وی ادامه می‌دهد: در قزوین زمینهای مرغوبی وجود دارد اما مهم ترین عامل محدود کننده توسعه صنعتی و کشاورزی، آب است؛، ما منابع آبی جدید نداریم ولی برای توسعه به بهره‌برداری از آب حاصل از صرفه‌جویی می اندیشیم و امیدواریم این اتفاق بیافتد.
مدیر پروژه اجرایی بازار آب قزوین ادامه می‌دهد: بازار آب در نقاط مختلف جهان، کشور و استان وجود دارد و می‌توان با الگو پذیری صحیح در این طرح به دستاوردهای مطلوب برسیم.
وی تصریح می‌کند: هر فردی که می‌خواهد در بازارآب شرکت کند باید کنتور هوشمند دارای صحت کالیبراسیون، ثبت صحت عملکرد و قطع‌کننده داشته باشد و در پاسخ به این سوال که آیا این مساله امری هزینه‌بر است، باید گفت بله چون ورود به بازار به هر صورت نیازمند یک سری امکانات است.
وی ادامه می‌دهد: با راه اندازی بازار آب، هر قدر که در توانمان باشد، از حوزه آبخوان دفاع می‌کنیم؛ ضمن اینکه هر آنچه برنامه‌ریزی شده به صورت پایلوت است و نظر قطعی بر روی موفقیت یا شکست خوردن آن نداریم و باید تجربه کسب کنیم، بدیهی است که در اجرا نکات مثبت و منفی طرح در ادامه مشخص خواهد شد.
رهاورد:
سال‌هاست که با بی‌برنامگی و ناخلفی فرزندانش بخت با دشت قزوین یار نیست. حفر صدها حلقه چاه عمیق طی شش دهه گذشته، منابع آبی سفره‌های آب زیر زمینی را به حداقل رسانیده و با فرونشست زمین، تخریب و نابودی اراضی کشاورزی خطر کویری شدن آن تا یک دهه آینده را دوچندان کرده است.
دیدگاهتان را بنویسید