ادبیات کودک زائیده نویسندگان قرن ۲۰ یا تکاملی از سیر طبیعی قصه گویی؟

هر چقدر هم که نام«هانس کریستین اندرسون» برای مردم ایران و ملت های مختلف دنیا غریبه باشد، قطعا قصه های جوجه اردک زشت، ملکه برفی، دخترک کبریت فروش، لباس جدید امپراطور و صدها داستان کودک و نوجوان زائیده تخیل و قدرت تفکر این نویسنده برای همه ما آشنا و صمیمی است.

صمیمیتی فراگیر و گسترده که موجب شده تا زادروز وی که پدر ادبیات کودک و نوجوان جهان شناخته می شود، از سوی دفتر بین‌المللی کتاب برای نسل جوان(IBBY) به عنوان روز جهانی ادبیات کودک و نوجوان انتخاب شود.

«هانس کریستین آندرسن» نویسنده معروف دانمارکی است که برای نخستین بار نگاهی جدی به ادبیات کودک و نوجوان داشته و تمام تلاش خود را برای ایجاد رده‌ای مستقل در دل ادبیات جهان برای کودکان و نوجوانان انجام دهد، تا جائی که امروز بیش از ۲۲۰ داستان کودکانه از وی به یادگار مانده که به حدود ۱۵۰ زبان زنده دنیا به انتشار رسیده است.

اگرچه پیش از وی نویسندگان متعددی در سراسر دنیا تلاش کرده بودند تا در حوزه کودک و نوجوان بنویسند، اما احتمالا بتوان گفت اندرسون نخستین کسی بود که ادبیات کودک و نوجوان را از دل داستان های عامیانه بیرون کشید؛ جنبه های مختلف اخلاقی و ارزشی به آن افزود و به جای قصه گویی های قدیمی تلاش کرد تا ادبیات کودک را از شکل سرگرمی به یک شاخه مستقل ادبی تبدیل کند.

پس از آندرسون، تحولی عظیم در ادبیات کودکان اتفاق افتاد که ایران نیز از این اتفاقات بی بهره نماد.

وقتی قصه های کودکانه به ادبیات کودک و نوجوان درون مایه بخشید

این که ادبیات کودک و نوجوان در تمام دنیا یکی از رسته های تازه ادبی است بر کسی پوشیده نیست و به تبع آن در ایران نیز با ادبیاتی غنی و کهن، شاهد رشد و نمود ادبیات کودک در قرن حاضر هستیم، چرا که بررسی شواهد ادبی موجود در تاریخ ادبیات ایران نشان از این دارد که ادبیات کودک به عنوان یک مقوله مستقل عمر چندانی در داخل کشور ندارد.

با این حال اما مهدی مردانی شاعر و نویسنده کودک و نوجوان معتقد است؛ ادبیات کودک در ایران برگرفته از قصه ها و حکایت های سینه به سینه مادران و مادر بزرگ هاست.

وی در این باره می گوید: قطعا یکی از موثر ترین ابزارهای انتقال مفاهیم و فرهنگ از انسان های نخستین تا به امروز قصه گویی بوده است و پیش از این که خط به وجود بیاید، کتابی ایجاد شود، این ابزار قدرتمند قصه گویی بوده که انسان ها را در کنار یکدیگر جمع کرده و خواسته ها، لذت ها، خاطرات و آمار انسان ها را در قالب واژگان بیان نموده است.

وی خاطرنشان کرد: از دل قصه هاست که افسانه ها بیرون آمدند و از دل افسانه هاست که اسطوره ها بیرون آمدند و از اسطوره هاست که آئین ها و رسم و روسم زندگی بیرون آمدند، از این رو شاید بتوانیم به این نقطه برسیم که «قصه» خودِ زندگی است و قصه گویی از این جهت حایز اهمیت است.

این نویسنده کودک و نوجوان تصریح کرد: اگرچه در روزگار ما با ورود ابزارهای دیگر شاید تصور شود که این ابزار کهن کارآیی سابق را ندارد اما بنده به عنوان کسی که سالها در این حوزه فعالیت کردم و در کنار بچه ها افتخار این را داشتم که سالها کار کنم به جرئت میتوانم بگویم قدرتی که قصه گویی برای خود حفظ کرده است به هیچ عنوان قابل قیاس با ابزارهای مدرنی که وجود دارد نیست.

مردانی بیان کرد: از دل همین قصه گویی ها بود که ادبیات کودک و نوجوان خلق شد و با وجود این که قدمت ادبیات کودک و نوجوان در داخل کشور طولانی نیست، اما پیشینه ایرانیان در قصه و قصه گویی و حتی وجود مشاغلی همچون نقالی به صورت حرفه ای توانسته پشتوانه ای محکم برای این پیشینه در کشور باشد.

• باغچه بان، آغازگر مسیر ادبیات کودک و نوجوان در ایران

بهار ارجمند یکی از پژوهشگران حوزه ادبیات اما معتقد است؛ جبار باغچه بان آغازگر مسیر ادبیات کودک و نوجوان در ایران است. وی در این باره می گوید: اگرچه ادبیات کودک و نوجوان ما به طور مستتر در سایر رسته های ادبی پیشینه ای کهن دارد، اما واقعیت این است که نگاه به ادبیات کودک و نوجوان به عنوان یکی از شاخه های ادبی مستقل بعد ازدوره مشروطه و تجدد خواهی ایرانیان گسترش یافت و از این روست که مدرنیته و ایدئولوژی های مرتبط با آن را می توان در ارتباط مستقیم با ایجاد و رشد ادبیات کودک و نوجوان دانست.

وی اظهار داشت: در این مسیر شاعران و نویسندگان متعددی تلاش کردند تا با سرودن و قصه گویی در حوزه کودک و نوجوان، نامی از خود بر جای بگذارند که ایرج میرزا را می توانی یک از این شعرا دانست؛ اما به واقع چه ایرج میرزا، چه حاج یحیی دولت آبادی و حتی نیما یوشیج پیش از جبار باغچه بان نگاه مستقل و تخصصی به ادبیات کودک و نوجوان نداشتند.

این پژوهشگر زبان و ادبیات فارسی بیان کرد: بزرگ ترین خدمتی که جبار باغچه بان به ادبیات کودک و نوجوان و در واقع به کل ادبیات فارسی کرد، این بود که با انتخاب وزن ها و قالب هایی نزدیک به ترانه های عامیانه و قابل فهم بستر را برای رشد کلمات و اشعار در حوزه کودک و نوجوان به زبانی ساده و روان فراهم آورد.

ارجمند عنوان کرد: بعد از او مجله هایی که در دهه های حدود ۱۳۰۰ تا ۱۳۴۰ منتشر شد، تلاش کردند تا در کنار دیگر نویسندگان ایرانی جایی برای ادبیات کودک و نوجوان در مطالب خود باز کنند و در همین سال ها نیز ترجمه هایی از ادبیات کودک جهان به ادبیات کودک و نوجوان ایران سرازیر شد؛ ترجمه هایی که نمی توان با قاطعیت در مورد مفید یا مضر بودن آن در روند رشد و شکوفایی ادبیات کودک و نوجوان سخن گفت.

وی افزود: برخی از صاحب نظران، ورود ترجمه های مختلف از کتاب های ادبیات کودک و نوجوان دنیا به ایران را دروازه ای برای ورود نگاه های تازه، تخصص بیشتر و افزایش سلیقه و انتظار مخاطبین از تولیدات داخلی می دانند و برخی دیگر معتقدند که ورود ترجمه ها در این حوزه، به جهت دهی آثار، ذایقه سازی برای مخاطبین و در نهایت کم رونق شدن بازارهای داخلی منتهی خواهد شد.

رشد یک و نیم برابری انتشار کتاب کودک و نوجوان در قزوین

ندا خوئینی کارشناس نشر اداره کل فرهنگ و ارشاد اسلامی استان قزوین نیز در این خصوص به خبرنگار پیام شهر قزوین می گوید: کتاب کودک و نوجوان در چند سال اخیر همواره مورد توجه ناشران، نویسندگان و مخاطبین بوده است تا جائی که هر ساله شاهد افزایش آمار در این حوزه در کشور و استان قزوین هستیم.

وی می افزاید: در سال ۹۹ از مجموع ۵۶۳ عنوان کتاب به چاپ رسیده در استان قزوین، ۳۳۰ عنوان مرتبط با حوزه کودک و نوجوان بوده است که حدود نیمی از کل چاپ و نشر کتاب در استان در ۱۲ سرفصل مختلف را شامل می شود.

کارشناس نشر اداره کل فرهنگ و ارشاد اسلامی استان قزوین تصریح می کند: در این سال ۳۳۰ عنوان کتاب کودک در استان به چاپ رسیده است که ۲۳۴ عنوان آن تالیف و ۹۶ عنوان ترجمه بوده است.

خوئینی عنوان می کند: در سال ۱۴۰۰ نیز شاهد همین مساله بودیم که از مجموع ۶۹۸ عنوان کتابی که در این سال به چاپ رسیده است حدود ۲۹۸ عنوان در حوزه کودک و نوجوان بوده که در این سال نیز ۲۰۴ عنوان کتاب در این حوزه تالیف و ۹۴ عنوان کتاب به ترجمه رسیده است.

وی از افزایش چشمگیر چاپ و نشر کتاب در حوزه کودک و نوجوان در سال ۱۴۰۱ در قزوین خبر می دهد و می گوید: سال ۱۴۰۱ برای استان قزوین سال خوبی در حوزه چاپ و نشر کتاب محسوب می شود، چرا که در این سال با افزایشی چشمگیر تعداد کل کتاب های چاپ شده در استان از ۶۹۸ کتاب در سال گذشته به ۱۰۶۸ عنوان کتاب در سال ۱۴۰۱ افزایش پیدا کرد.

کارشناس چاپ اداره کل فرهنگ و ارشاد اسلامی استان می افزاود: خوشبختانه در حوزه کتاب کودک نیز رشدی حدود یک و نیم برابری در استان رخ داد که تعداد کل کتاب های چاپ شده در حوزه کودک در این سال به ۴۶۵ عنوان کتاب رسید که سهم تالیف ۲۸۴ عنوان و ترجمه ۱۸۱ عنوان و در ۶۳۸ هزار و ۵۰۰ شمارگان بوده است.

خوئینی در این خصوص می افزاید: خوشبختانه نگاه ناشرین استان قزوین به ادبیات کودک و نوجوان دراستان بسیار مثبت بوده است و علاقمندی مخاطبین و حضور پرشور خانواده ها در تهیه این کتاب ها موجب شده تا ادبیات کوک و نوجوان در استان روند رو به رشدی داشته باشد.

۱۸ هزار و ۲۰۰ کودک در استان قزوین عضو کتابخانه های عمومی هستند

اگرچه آمار مثبت در حوزه چاپ و نشر کتاب کودک و نوجوان در استان خبر خوبی برای فعالین این صنعت است، اما نباید تعداد کتابخوان های کودک و نوجوان کتابخانه های عمومی استان قزوین را نادیده گرفت، تا جائی که به گفته فاطمه محمد بیگی مدیرکل نهاد کتابخانه های عمومی استان قزوین در حال حاضر نزدیک به یک سوم اعضای کتاب خانه های عمومی استان قزوین را کودکان تشکیل می دهند.

وی در این خصوص تصریح کرد: هم اکنون از مجموع ۶۰ هزار عضو کتابخانه های عمومی استان قزوین ۱۸ هزار و دویست نفر کودک در ۵۸ کتابخانه استان قزوین عضو هستند.

مدیر کل کتابخانه های عمومی استان قزوین گفت: هم اکنون تمامی کتابخانه های نهادی استان قزوین مجهز به بخش ویژه کودکان و نوجوانان هستند که در این بخش بیش از ۱۴۰ هزار نسخه کتاب از جدیدترین کتاب های حوزه کودک و نوجوان در اختیار این اعضا قرار گرفته است.

محمد بیگی اظهار داشت: اگرچه در سال های گذشته شیوع بیماری کرونا، تعطیلی کتابخانه ها در بازه هایی خاص و نگرانی والدین از سلامت کودکان موجب شد تا مراجعه به کتابخانه ها تا حدودی تحت تاثیر قرار گیرد، اما در سال ۱۴۰۱ خوشبختانه تمامی کتابخانه های استان فعال بودند و با نگاه ویژه به بخش کودک و نوجوان فعالیت های خود را اجرایی کردند.

وی عنوان کرد: برگزاری جشنواره ها و مسابقات مختلف، رویدادهای قصه گویی و معرفی کتاب از برنامه هایی است که در بخش ویژه کودکان و نوجوانان در کتابخانه های استان قزوین در حال اجراست و یکی از کتابداران این کتابخانه ها مسوولیت رسیدگی مستقیم و تعامل با مخاطبین این بخش را عهده دار است.

مدیرکل کتابخانه های عمومی استان قزوین گفت: همچنین در این مدت برترین آثار تولید شده در حوزه ادبیات کودک و نوجوان ایران و جهان توسط نهاد کتابخانه های عمومی تهیه و در اختیار علاقمندان در کتابخانه ها قرار گرفته است.

توجه به ادبیات کودک و نوجوان نسل سازی آینده کشور است

نگاه ویژه والدین به مساله کتاب و کتابخوانی در گروه سنی کودک و نوجوان از یک سو و توجهی که امروز از سوی نهادهای مرتبط برای رونق این بخش آغاز شده است، می تواند نخستین گام ها برای نسل سازی آینده کشور محسوب شود؛ نسل سازی ای که تمدن غنی ایران را غنی تر و پربارتر خواهد کرد.